مزاج های چهار گانه در طب سنتی ایران
گروه طب سنتی مرکز تحقیقات گیاهان دارویی باریج
عناصر
کل هستی از چهار عنصر تشکیل شده است که عبارتند از :
آب ، هوا ، خاک ، آتش.
ارکان
بدن انسان نیز از این چهار عنصر یا رکن تشکیل شده است. ارکان به صورت مستقل و جدا از هم در طبیعت یافت نمی شوند، بلکه تمایل به ترکیب با یکدیگر دارند. همچنین ارکان دارای کیفیت گرم، سرد، خشک و تر هستند. پایه و اساس طب سنتی ایران که بر مبنای فلسفه طبیعیات ارسطویی است بر همین کیفیت چهارگانه استوار است.
از فعل و انفعال ارکان با یکدیگر گرمی، سردی، تری و خشکی بر هم کنش کرده و مزاج را پدید می آورند. به بیان دیگر مزاج کیفیتی میانه است که از بر هم کنش عناصر (ارکان) پدید می آید.
مزاج
از یک دید کلی، افراد را می توان در گروه های مزاجی زیر قرار داد:
مزاج گرم و خشک (صفراوی) – عنصر غالب: آتش
مزاج گرم و تر (دموی) – عنصر غالب: هوا
مزاج سرد و خشک (سوداوی) – عنصر غالب: خاک
مزاج سرد و تر (بلغمی) – عنصر غالب: آب
مزاج شناسی علمی بسیار وسیع و گسترده برای تشخیص و درمان مشکلات جسمی و روحی است، زیرا تمامی جنبه‌های زندگی ما تحت تأثیر طبیعت بدنمان قرار دارد.
به طور کلی دو نوع مزاج وجود دارد: مزاج گرم و مزاج سرد. گروه گرم مزاج، خود به دو طبع صفراوی و دموی و گروه سرد مزاج به دو طبع بلغمی و سوداوی تقسیم میشود.
از نظر پزشکان طب سنتی، تشخیص مزاج برای درمان بیماری بسیار حائز اهمیت است. بعنوان مثال:
با مصرف ماست و ترشی، بدن بیحال می شود، یا در مفاصل درد ایجاد می شود. این نشانه آن است که سردی بر بدن غلبه کرده است.
و یا با مصرف خرما یا کشمش بدن به خارش می افتد و جوش می زند به علت اینکه گرمی در شخص غلبه کرده است .
در ادامه ویژگی‌های افرادی با مزاج‌های اصلی یا چهارگانه را مورد بررسی قرار می‌دهیم.
صفراوی
افراد دارای مزاج صفراوی معمولاً پرانرژی هستند. اغلب افرادی که در این دسته بندی قرار می‌گیرند اندامی لاغر دارند. شدت گرمایی بودن کسانی که مزاج آن‌ها گرم و خشک است قابل توجه بوده و آن‌ها در بیشتر مواقع عطش دارند.
افرادی که زود عصبانی می‌شوند، موهایی ضخیم و تیره دارند، کمتر از دیگران می خوابند، و زیرک و باهوش بودن آن‌ها جلب توجه می‌کند در دسته بندی مزاج گرم و خشک قرار می‌گیرند. کسانی که مزاجشان صفراوی است میل زیادی به خوردن غذاهای سرد و ترش دارند.
زردی رنگ پوست ،زبان و چهره ها در این افراد نمایان است .بدن این افراد گرم و خشک است. این افراد در بین غذا آب زیاد می خورند . کم حوصله هستند ، دهان خشک و تلخ دارند و به علت خشکی زیاد اشتهای زیاد ندارند.
دموی
افرادی با خصوصیات شجاع و جسور و در عین حال صبور و آرام در دسته‌بندی مزاج گرم و تر یا دموی قرار می‌گیرند. آنچه درباره دارندگان مزاج گرم و تر جلب توجه می‌کند، بدن عضلانی و رگ‌های برجسته‌ای است که دارند. این افراد در صورتی که هوا سردتر باشد برای آن‌ها شرایط مطلوب‌تر خواهد بود تا زمانی که جریان هوای گرم در اطرافشان جریان داشته باشد.
دموی مزاج ها موهایی پرپشت دارند و اشتهای خوبی هنگام صرف غذا از خود نشان می‌دهند. افراد دموی مزاج احتمال این که به فشار خون مبتلا شوند نیز وجود دارد.
سرخی رنگ صورت چشمها و زبان این افراد نمایان است . دست و پای ضخیم دارند افرادی خوش بین و غیر احساسی هستند . فعال وپر انرژی هستند طعم دهانشان شیرین است و پوست بدنشان گرم ومر طوب است.
سوداوی
افرادی که میل کمی به خوابیدن دارند، در دسته بندی مزاج سرد و خشک قرار می‌گیرند. این افراد سرمایی هستند و در فصل زمستان و روزهای سرد سال حال و روز خوبی ندارند.
این افراد که رنگ پوستشان در بیشتر مواقع تیره است و موهایی تیره و کم پشت دارند، به نظم و دوراندیشی شناخته می‌شوند. افراد سوداوی مزاج اغلب درونگرا هستند و میل زیادی به مصرف غذاهای شیرین و گرم نشان می‌دهند.تیرگی رنگ پوست و ته چهره این گونه افراد سیاه است . سوداوی ها پر از مشغولیت فکری، یک دنده، حساس و زودرنج هستند. کم حو صله ،وسواسی ،ترسو، دقیق و موشکاف، گوشه گیر و خجالتی، جدی در محیط کار و به دلیل سردی وخشکی یبوست دارند .
بلغمی
افرادی که اضافه وزن دارند و موهایشان نسبت به دیگران کمتر و نازکتر است در رده افراد دارای مزاج سرد و تر قرار می‌گیرند. این افراد دارای رنگ پوستی سفید هستند و نسبت به دیگران کمتر تشنه می‌شوند. افراد بلغمی مزاج ساعت خواب طولانی دارند و کم انرژی بودن و دیر عصبانی شدن از جمله ویژگی‌های است که مزاج‌های سرد و تر را با آن‌ها می‌شناسند. افراد بلغمی مزاج علاقه زیادی به مصرف ادویه مختلف و غذاهای شیرین نشان می‌دهند و با ترشیجات و مواد غذایی سرد میانه خوبی ندارند.
اخلاط
غذا با گذر از فرایندهای هضمی در بدن به موادی تبدیل می شود که در طب سنتی ایران به آن خلط گفته میشود. اخلاط چهار گانه صفرا ،سودا، دم و بلغم نام دارند.
اخلاط هم مانند بقیه مواد دارای مزاج هستند.
