مطالب پربازدید
یبوست از دیدگاه طب سنتی و درمان های گیاهی
لیلا محمدتقی زاده، دکترای شیمی آلی، گروه طب سنتی، مرکز تحقیقات گیاهان دارویی باریج
مقدمه
یبوست، یکی از مشکلات شایع گوارشی است که بیمارانی را در همه سنین تحت تاثیر قرار می دهد، میزان شیوع آن حدود 15 تا 20 درصد افراد جامعه می باشد. تاثیرات خانوادگی و اجتماعی مهمی را سبب می شود که به دلیل ایجاد عوارض طولانی مدتی چون بواسیر، شقاق در بیمار حائز اهمیت است. از علل مهم یبوست می توان به مصرف غذای کم فیبر ، کم آب، کم تحرکی، استفاده نادرست از مسهل ها، مصرف داروهای خاص( از قبیل داروهای ضد درد، مدرها و آنتی هیستامین ها) ، استرس ، بارداری اشاره کرد. بیماری هایی چون دیابت و کم کاری تیروئید نیز ممکن است باعث یبوست شوند( شکل 1) (1)
شکل 1: یبوست نتیجه شرایط مختلف ( مصرف کم مایعات، استرس، بارداری، عدم تحرک، عوارض برخی داروها، رژیم غذایی نادرست و..) است.
آنچه از نظر پزشکان مهم است تعداد دفعات اجابت مزاج است در حالی که برای بیماران علاوه بر تعداد دفعات، دفع راحت، حجم و قوام مدفوعی که دفع می شود نیز بسیار مهم است. بر اساس یک توافق کلی تعداد دفعات اجابت مزاج بین 3 بار در روز تا 1 بار هر 3 روز در بین افراد سالم هر جامعه متغیر است. بر اساس تعریف Rome III داشتن حداقل 2 مورد از موارد جدول1 برای مدت 3 ماه به صورت متناوب در طول یک سال گذشته به عنوان یبوست پذیرفته شده است(2).
جدول 1: مشخصات Rome III جهت تشخیص یبوست مزمن
مطالعات جدید نشان داده اند که اطلاعات موجود در طب سنتی می تواند سبب افزایش چشمگیر شانس یافتن ترکیبات موثر دارویی گردد( شکل 2)(3)
شکل 2: طب سنتی ایران کلید سلامت و سبک زندگی سالم
تعریف ملین (Laxative) در طب سنتی
قبل از ارائه تعریفی از ملین در زمینه طب سنتی، لازم است تعاریفی از اخلاط و مزاج ارائه شود.
پزشکان طب سنتی معتقدند خلط ماده ای است مرطوب و روان که از غذاها در مرحله نخستین هضم (در معده) بوجود می آید و به چهار نوع تقسیم می شود: خون، بلغم، صفرا و سودا. بدن برای حفظ سلامتی به مقدار مشخصی از این خلط ها نیاز دارد اما در صورت کم یا زیاد شدن هر کدام از آنها، فرد درگیر بیماری‌های مختلفی میشود. کل هستی از چهار عنصر تشکیل شده است که عبارتند از :آب ،هوا ،خاک، آتش.
هر عنصر ویژگی های خود را دارد . آب سرد و مرطوب ، هوا گرم و مرطوب ، خاک سرد و خشک و آتش گرم و خشک است.بدن انسان نیز از این چهار عنصر یا رکن تشکیل شده است. ارکان به صورت مستقل و جدا از هم در طبیعت یافت نمی شوند، بلکه تمایل به ترکیب با یکدیگر دارند. پایه و اساس طب سنتی ایران که بر مبنای فلسفه طبیعیات ارسطویی است بر همین کیفیت چهارگانه استوار است. از فعل و انفعال ارکان با یکدیگر گرمی، سردی، تری و خشکی بر هم کنش کرده و مزاج پدید می آید. به بیان دیگر مزاج کیفیتی میانه است که بر اساس تعامل چهار عنصر اساسی (گرم، سرد، تر و خشک) شکل می گیرد. مزاج عملکرد مهمی در حفظ سلامت ایده آل یک فرد دارد. تغییر مزاج در برابر شرایط و دلایل مختلف که به آن سوء مزاج می گویند، می تواند منجر به بیماری شود. محققان طب سنتی معتقدند که هر فرد و دارو مزاجی دارد و بنابراین باید برای هر بیمار داروی مناسب تجویز شود (4).
در فرضیه های طب سنتی، داروهای ملین، خلطی را که موجب بیماری شده است را از معده و روده دفع می کنند، در حالی که مسهل ها داروهایی بسیار قوی تر از داروهای ملین هستند و اخلاط را از سایر اندام ها نیز دفع می کنند. داروهای ملین ضعیف تر و در نتیجه استفاده از آنها بی خطرتر از داروهای مسهل است.
عناصر هوا، آب، خاک و آتش، هر یک دارای خاصیت و ویژگی است: هوا گرم و مرطوب، آب سرد و مرطوب، خاک سرد و خشک و آتش گرم و خشک است. اختلاط این چهار عنصر می تواند باعث ایجاد مزاج های مختلف شود. برای بیان ویژگی های خاص در مفردات یا ترکیبات مختلف از مزاج استفاده می شود. بر اساس این دیدگاه، گرما می تواند باعث ایجاد اثر ملین در دارو شود. اگر گرمی یا حرارت در جزئی زیاد باشد، نفوذ آن بیشتر و اثر ملینی آن نیز افزایش می یابد تا در نهایت تبدیل به داروی مسهل میشود. بیشتر گیاهان با طبع گرم باعث رقیق شدن خلط می شوند در حالی که گیاهان با طبیعت سرد باعث تولید موسیلاژ می شوند که برای درمان یبوست استفاده می شود. در طب سنتی دوزهای مختلفی از گیاهان ملین برای یبوست ناشی از بیماری های مختلف استفاده می شود. گاهی اوقات از آنها به عنوان داروهای ترکیبی استفاده می شود، اما به طور کلی این گیاهان در دوزهای پایین به عنوان ملین و در دوزهای بالا به عنوان مسهل تجویز می شوند (4).
طب سنتی ملین ها را در دو دسته : مفردات با مزاج گرم ( که گرمی آنها منجر به جاری شدن رطوبت می شود و دسته دوم مفردات دارای طبیعت سرد ( چسبناک یا دارای موسیلاژ) تقسیم بندی می کند (شکل 3 و 4).
شواهد بالینی از مطالعات جدید در ارتباط با درمان های طب ایرانی
گل بنفشه (Viola odorata)
در یک کارآزمایی بالینی ، اثربخشی شربت گل بنفشه در مقایسه با پلی اتیلن گلیکول (PEG) در کودکان مبتلا به یبوست عملکردی، به مدت 4 هفته بررسی شده است، نتایج حاکی از آن است که در هر دو گروه بهبودی قابل توجهی در معیارهای اندازه گیری شده (قوام مدفوع، دفعات مدفوع، مدفوع سخت و دردناک) در پایان مطالعه نسبت به سطح پایه مشاهده شد و تفاوت معنی داری بین دو گروه در ابتدا و پایان مطالعه مشاهده نشد، شرکت کنندگان در گروه PEG عوارض جانبی بیشتری را در مقایسه با گروه شربت بنفشه تجربه کردند (5)
آلو و خاکشیر (Descurainia sophia & Prunus domestica)
در یک کارآزمایی بالینی تصادفی بین زائران حج که برای انجام مراسم مذهبی خود به عربستان سفر کرده بودند، 87 نفر به عنوان گروه درمان و 67 نفر به عنوان گروه شاهد در نظر گرفته شدند. در گروه درمان، شرکت کنندگان هر بار 15-10 گرم بذر خاکشیر را با 250 میلی لیتر آب جوشیده شده مخلوط کردند (به مدت 30 دقیقه) همچنین 40 – 50 گرم آلو خشک نیز علاوه بر خاکشیر مصرف کردند. روزانه قبل از ناهار و شام به مدت سه هفته این دستور را اجرا کردند. در این مدت گروه کنترل بدون هیچ مداخله ای به خوردن وعده های غذایی روزانه ادامه دادند. معیار Rome III برای تعریف یبوست استفاده شد. نتایج مطالعه نشان داد که ترکیب آلو و خاکشیر در مقایسه با عدم مصرف این دو، به طور مشخص در بهبود یبوست موثر بوده است. از آنجایی که این گیاهان دارویی ارزان، در دسترس و بدون عارضه هستند، می توان آنها را با خیال راحت در پیشگیری از یبوست به ویژه در بین مسافران مصرف کرد (6).
مجددا در مطالعه کارآزمایی بالینی دیگری با بررسی تاثیر خاکشیر در مقایسه با پلی اتیلن گلیکول (PEG)، بر یبوست عملکردی کودکان ، نشان داده شد که خاکشیر به عنوان یک داروی کم هزینه، می تواند جایگزین پلی اتیلن گلیکول در درمان یبوست عملکردی باشد(7) .
خیار شنبر (Cassia fistula)
در یک مطالعه کار آزمایی بالینی، تاثیر امولسیون خیار شنبر (شکل 5) (ترکیب جوشانده فلوس با شکر و روغن بادام شیرین) در مقایسه با روغن معدنی، بر یبوست عملکردی اطفال بررسی شد. نتایج حاکی از موثرتر بودن خیار شنبر ( فلوس) در مقایسه با روغن معدنی بود (8).
شکل 5: خیار شنبر (Cassia fistula)
شربت لاکسا پلاس (LaxaPlus®)
همان طور که در ابتدای مقاله ذکر شد، مطالعات جدید نشان داده اند که اطلاعات موجود در طب سنتی می تواند سبب افزایش چشمگیر شانس یافتن ترکیبات موثر دارویی گردد، شربت لاکساپلاس باریج ( شکل 6) نیز با استفاده از همین راهکار از منابع طب سنتی ایران استخراج شده است. اجزاء این دارو نیز با دارا بودن مفرداتی چون بنفشه، عناب، سپستان، اسفرزه، بهدانه، گل سرخ و گل گاوزبان هر کدام دارای مستنداتی با عنوان” تلیین طبع، ملین طبع یا تلیین شکم” در کتب مرجع طب سنتی می باشند، به همین دلیل بعنوان یک داروی ملین مناسب و بی عارضه معرفی می شود (بر خلاف سایر ملین ها که دارای سنا می باشند) این فرآورده با وجود ترکیبات موسیلاژی، پلی ساکاریدی اثرات ملینی مطلوب و بی خطری از خود نشان می دهد. مطالعات مختلف که از اجزا این فرآورده گزارش شده نشان میدهد که شربت لاکساپلاس می تواند با نفوذ اسموتیک آب به داخل روده و افزایش وزن مدفوع، باعث حجیم شدن محتویات روده و حرکات دودی آن شده که در نهایت منجر به کاهش زمان انتقال روده ای و خاصیت ضد یبوستی می شود (9-11).
نتایج یک کارآزمایی بالینی که به منظور ارزیابی مقایسه ای شربت لاکسا پلاس باریج و پلی اتیلن گلیکول (4000) در یبوست عملکردی کودکان 2 تا 15 ساله انجام گرفت، حاکی از آن است که در هر دو گروه رضایت بیمار، قوام مدفوع، دفعات اجابت مزاج و کاهش درد هنگام اجابت مزاج پس از درمان معنی دار است. به عبارتی دو دارو به طور موثر کودکان مبتلا به یبوست عملکردی را درمان می کند .همچنین پس از 8 هفته مداخله، دفعات اجابت مزاج، درد حین دفع و درد شکم در گروه لاکسا پلاس باریج بهبود بیشتری داشت. با توجه به اینکه PEG به عنوان یک داروی روتین در درمان یبوست در اطفال می باشد نتایج این مطالعه، شربت لاکساپلاس را به عنوان یک داروی موثر در درمان یبوست عملکردی می داند (12).
شکل 6: شربت لاکساپلاس®
(متشکل از : بنفشه، عناب، سپستان، اسفرزه، بهدانه، گل سرخ و گل گاوزبان)
بر اساس مستندات طب سنتی، آلو و شکر سرخ در منابع طب ایرانی در بین 134 مفرده داروئی مؤثر بر یبوست در ردیف 10 داروی اول قرار دارند بر این اساس می توان گفت آلو و شکر سرخ از نگاه طب ایرانی طبیعی ترین، بهترین و بی خطر ترین راه مبارزه با یبوست شناخته شده است.
مطالعات گوناگون اثرات متعدد و مفید گونه های مختلف آلو (Prunus domestica) نشان داده اند (شکل 7) . از آن جمله می توان به اثرات بهبود دهنده سلامت استخوان، حافظه، آنتی اکسیدانی ، ضد التهابی و نیز بهبودی در یبوست اشاره کرد که این اثرات را ناشی از توان آنتی اکسیدانی و سهم بالای ترکیبات فنلی در آلو می دانند. چندین مطالعه در خصوص اثرات ملینی آلو انجام شده است و این اثر را ناشی از میزان بالای فیبر این میوه می داند .مطالعه چسکین و همکاران (2009) بیان می کند که مصرف یکبار در روز آب آلو ، قبل از وعده غذایی ، می تواند سبب بهبودی در دفع و نرمی مدفوع در بیماران با یبوست مزمن شود (13) اثرات مشابهی در مطالعه ای که آتالوری و همکاران (2011) در آن به مقایسه آلوی خشک با پسیلیوم در بیماران با یبوست خفیف تا متوسط پرداخته اند به دست آمده است. نتیجه این مطالعه حاکی از اثربخشی بهتر آلو نسبت به پسیلیوم بوده است و در نتیجه مصرف آلو را بر پسیلیوم ارجح دانسته است. در این مطالعه اثرات هم افزایی آلو با سوربیتول، فیبر غذایی و پلی فنول ها نیز مطرح شده است(14).
شکل 7: آلو (Prunus domestica)
ملاس موجود در شکر سرخ نیز حاوی میزان زیادی ترکیبات فنلی، آنتی اکسیدانی، ویتامین ها و مواد معدنی است، که آن را به یک ماده مغذی ارزشمند تبدیل کرده است. مصرف داروهای مسهل همواره بدن را در معرض خطر از دست دادن الکترولیت های مهم قرار می دهد. وجود املاح و ویتامین های ضروری در ملاس موجود در شکر سرخ استحصالی از نیشکر ( شکل 8)، تا حد زیادی نگرانی از بابت دفع بی رویه املاح و ویتامین ها را کاهش می دهد. از طرفی قند موجود در شکر سرخ مانند یک ملین قندی آب را به سمت خود کشیده و مدفوع را نرم و از یبوست جلوگیری می کند. در مطالعه ای که توسط حاجی عربی و همکاران( 2014) انجام شده، اثر شربت شکر سرخ در مقایسه با پلی اتیلن گلیکول به مدت 3 هفته در درمان یبوست عملکردی کودکان 2 تا 10 ساله مورد بررسی قرار گرفته است و در این مطالعه پارامترهایی چون: میزان دفع، میزان بهبود یبوست و تعداد دفعات دفع مدفوع در هفته و… را ارزیابی شده است، نتایج این مطالعه نشان داده که شکر سرخ به اندازه ی پلی اتیلن گلیکول در بهبود شاخص های درمان یبوست موثر بوده است و با توجه به عوارض کمتر شکر سرخ در مقابل پلی اتیلن گلیکول، می تواند جهت رفع یبوست عملکردی اطفال به عنوان یک درمان موثر و سودمند مورد استفاده قرار گیرد (15)
شکل 8: نیشکر( Saccharum officinarum)
در طب سنتی ایران داروهای متعددی بعنوان ملین شناخته شده است، یکی از بهترین و ایمن ترین این داروها شربت لاکسی هرب (Laxi Herb®) است (شکل 9) که از آلو (Prunus domestica) و شکر سرخ Saccharum officinarum)) تهیه شده است. که هر دو جزء شربت شواهد قابل قبول بالینی در خصوص یبوست دارند.
شکل 9: شربت لاکسی هرب® باریج
(متشکل از آلو و شکر سرخ)
References
1- میراولیایی آرش, فرشته نژاد سیدمحمد, کرامتی محمدرضا و ابراهیمی دریانی ناصر, 2009. مروری بر تشخیص و درمان یبوست (مقاله مروری).
2- ملک زاده فاطمه, انصاری رضا و ملک زاده رضا, 2014. چگونگی برخورد با بیمار مبتلا به یبوست مزمن.
3-مظفرپور سیدعلی, ناصری محسن, اسماعیلی دوکی محمدرضا, بیژنی علی, کمالی نژاد محمد, یوسفی مهدی, مجاهدی مرتضی و خدا دوست محمود, 2012. معرفی مفردات دارویی موثر در درمان «یبوست» در طب سنتی ایرانی.
- Masoomi, F., Feyzabadi, Z., Hamedi, S., Jokar, A., Sadeghpour, O., Toliyat, T. and Fakheri, H., 2016. Constipation and laxative herbs in Iranian traditional medicine.
- Tavassoli, S., Eftekhari, K., Karimi, M., Ghobadi, A., Shati, M., Naddaf, A. and Abbassian, A., 2021. Effectiveness of viola flower syrup compared with polyethylene glycol in children with functional constipation: a randomized, active-controlled clinical trial. Evidence-Based Complementary and Alternative Medicine, 2021.
- Naseri M, Pasalar M, Lankrani KB, Tolid HR. The effect of Descureania sophia L. and Prunus domestica L. in prevention of constipation among Iranian Hajj Pilgrims, Saudi Arabia. Research Journal of Pharmaceutical, Biological and Chemical Sciences. 2013.
- Nimrouzi, M., Sadeghpour, O., Imanieh, M.H., Ardekani, M.S., Salehi, A., Minaei, M.B. and Zarshenas, M.M., 2015. Flixweed vs. polyethylene glycol in the treatment of childhood functional constipation: a randomized clinical trial. Iranian journal of pediatrics, 25(2).
- Mozaffarpur, S.A., Naseri, M., Esmaeilidooki, M.R., Kamalinejad, M. and Bijani, A., 2012. The effect of cassia fistula emulsion on pediatric functional constipation in comparison with mineral oil: a randomized, clinical trial. DARU Journal of Pharmaceutical Sciences, 20, pp.1-9.
- Naftali, T., Feingelernt, H., Lesin, Y., Rauchwarger, A. and Konikoff, F.M., 2008. Ziziphus jujuba extract for the treatment of chronic idiopathic constipation: a controlled clinical trial. Digestion, 78(4), pp.224-228.
- Arezoomandan, R., Kazerani, H.R. and BEHNAM, R.M., 2011. The laxative and prokinetic effects of Rosa damascena Mill in rats.
- Sarfraz, R.M., Khan, H., Maheen, S., Afzal, S., Akram, M.R., Mahmood, A., Afzal, K., Abrar, M.A., Akram, M.A., Andaleeb, M. and Haider, I., 2017. Plantago ovata: A comprehensive review on cultivation, bio-chemical, pharmaceutical and pharmacological aspects. Acta poloniae pharmaceutica, 74(3), pp.739-746.
- Nasri, P., Saeidi, S., Saneian, H., Famouri, F., Sadeghi, S., Kashani, L.M.T. and Khademian, M., 2021. Comparative evaluation between the LaxaPlus Barij® and polyethylene glycol (4000) in the pediatric functional constipation in children 2–15 years old. Journal of Research in Pharmacy Practice, 10(4), pp.180-184.
- Cheskin, L.J., Mitola, A.H., Ridoré, M., Kolge, S., Hwang, K. and Clark, B., 2009. A naturalistic, controlled, crossover trial of plum juice versus psyllium versus control for improving bowel function. Internet J Nutr Wellness, 7(2), p.5447.
- Attaluri, A., Donahoe, R., Valestin, J., Brown, K. and Rao, S.S.C., 2011. Randomised clinical trial: dried plums (prunes) vs. psyllium for constipation. Alimentary pharmacology & therapeutics, 33(7), pp.822-828.
- Hajiarabi, E., Khatibshahidi, S., Motamed, F., Farahmand, F. and Tansaz, M., 2014. Comparison of Polyethylene Glycol 3350 and Product Made from Saccharum Officinarum L. for Treatment of Chronic Constipation; A Double-Blind Clinical Trial. The Journal of Alternative and Complementary Medicine, 20(5), pp.A79-A79.