لیلا محمدتقی زاده کاشانی

دکترای شیمی آلی

دپارتمان طب سنتی ایران، مرکز تحقیقات گیاهان دارویی باریج

اهمیت حفظ و ترویج مکتب طب ایرانی

سرزمین ایران سهمی گران در میراث فرهنگی و علمی جهان دارد، ولی با حسرت می پذیریم که گذشتگان ما به دلایل گوناگون میل و انگیزه چندانی برای ثبت و ضبط دست آوردهای خود نداشته اند و در تاریخ نگاری علمی دنیا در بیشتر موارد قلم در دست بیگانگانی بوده است که اهداف و سلیقه های خود را دنبال می کرده اند، و چه بسا در مواردی نوشته ها، پیراسته از یکسونگری و آراء شخصی نبوده است. در نتیجه بسیاری از واقعیت ها به جای آنکه مکتوب و برای آیندگان به امانت گذارده شود، مکتوم مانده و یا به گونه ای نادرست منتقل شده اند. به عنوان مثال در این رهگذر به اشتباه دانشمندان و حکیمانی چون ، ابوبکر محمد بن زکریای رازی، ابوعلی سینا (شیخ الرئیس) و عمر خیام نیشابوری اهل عرب و مولانا جلال الدین بلخی اهل ترکیه قلمداد شده اند.

نسل حاضر در معرفی گذشته پرافتخار و تابناک علمی و فرهنگی کشور، وظیفه ای بس سنگین بعهده دارد و شایسته است با روش علمی و با انگیزه غیرت و حمیت ملی، اوراق زرین تاریخ علمی- فرهنگی پیشینیان را ورق زده و از لابلای آن، آنچه را که مکتوم و ناشناخته مانده است را بازشناسی کرده و به مردم این سرزمین و سپس دنیا ارائه دهد، تا جوانان برومند و هوشمند ما بدانند که پدران و نیاکان آنها پایه گذاران اصلی شاخه های مهمی از علوم و به ویژه پزشکی در دنیا بوده اند و فرزندان آنها نیز قادرند با تکیه بر پیشینه غنی خود، در سایه کوشش و علم آموزی و پژوهش بر پله های بلند علمی گام نهند و مانند پدران خویش پرچم دار علم و دانش شوند.

برای آشنائی بیشتر با مفهوم کلی و ویژگی‌های مکتب طب ایرانی، لازم است نخست با تعریف طب مکمل آشنا شویم.

طب مکمل   (Complementary and Alternative Medicine)

از هزاران سال پیش، در روزگاران کهن و از دورانی که بشر بصورت انسان امروزی در صحنه حیات و زندگی خودنمایی داشت و برای بقای خود مبارزه می‌کرد به موازات تلاش برای تهیه غذا و پوشاک به حفظ سلامت خود نیز می اندیشید. بشر از بدو آفرینش با بیماری‌های گوناگونی روبر و بوده و برای چاره آن به مقتضای ادراک و هوش و نبوغ خود و در حد امکانات محیط زیست خود به اشیاء ، گیاهان و موادی که در دسترس داشته توسل می جسته است و بدین ترتیب اندک اندک به خواص درمانی بسیاری از مواد و گیاهان آگاهی پیدا کرده است. این اندیشه و تفکر برای تأمین سلامتی و یافتن روشهایی برای سالم زیستن و رفع ناراحتی‌های بدنی یا ناخوشی‌ها که بعدها به «علم طب» معروف شد، مسلماً در ردیف اولین جرقه‌های فکر انسان بوده و تلاش برای سالم زیستن ( علم طب) دارای ابعادی بسیار وسیع به درازای تاریخ خلقت انسان و پهنای هزاران تحقیق و تجسس و تجربه است.

طبق تعریف سازمان بهداشت جهانی، طب مکمل به مجموعه‌ای از روشهای تشخیصی و درمانی اطلاق می شود که با تفکر حاکم بر سیستم‌های بهداشتی رایج تفاوت دارد. این روشها در دو دهه ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ نسبت به پزشکی رایج نقش جایگزین را داشتند یعنی بیماران تنها یکی را می‌پذیرفتند؛ لذا به آنها طب «جایگزین» می‌گفتند.

بتدریج که این روشها و پزشکی رایج در کنار هم برای درمان مورد استفاده قرار گرفتند اصطلاح طب مکمل بکار رفت. با گسترش پزشکی نوین و پیشرفت در زمینه درمان بیماری‌های حاد و عفونی در قرن حاضر، علاقه به طب مکمل بطور چشم‌گیری سرکوب شد، اما بتدریج با آشکار شدن محدودیت‌های پزشکی رایج این علاقه دوباره شدت گرفت.
با وجود اینکه سیستم‌های بهداشتی اکثر کشورهای دنیا طبق اصول پزشکی رایج یا مکتب «آلوپاتی» که مبنای آن طب غربی است، برنامه‌ریزی شده است، اما طبق بررسی‌ها، آنچه که «طب مکمل» یا «جایگزین» خوانده می شود روز به روز در بین مردم طرفداران بیشتری پیدا می‌کند.

به هر حال مردم و بیماران به علل مختلفی به سوی طب مکمل گرایش یافته‌اند. علل گرایش به طب‌های مکمل را می‌توان در مواردی نظیر کل نگری، توجه به روش زندگی، معنویت، درمان ریشه‌ای بیماری، عوارض درمان‌های رایج، هزینه و دسترسی و رابطه متقابل پزشک و بیمار جستجو کرد.

بیش از ده‌ها نوع مکتب درمانی به عنوان طب مکمل در کشورهای مختلف جهان شناخته شده و در حال انجام و بررسی هستند از جمله طب سوزنی، هامیوپاتی، آیورودا، رایحه درمانی …و از معروف‌ترین و مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به طب سنتی ایران اشاره کرد.

مکتب طب سنتی ایران مانند هر مکتب و مجموعه‌ای، دارای فلسفه و دیدگاه‌های خاص خود بوده و برای بیان آن‌ها از مجموعه‌ای از لغات و اصطلاحات بهره می‌برد که باید برای فهم کامل جزئیات آن، لغات و اصطلاحات عیناً آموخته و بکار گرفته شوند که در این صورت در هر دو حیطه حفظ سلامتی و درمان بیماری‌ها می‌توان موفق عمل نمود.

طب سنتی   (Traditional medicine)  

طب سنتی، در بیانیه سازمان جهانی بهداشت سال ۱۹۷۸ این گونه تعریف شده است : “مجموعه تمامی علوم نظری و عملی که در تشخیص طبی یا پیشگیری و درمان بیماری های جسمی، ذهنی یا ناهنجاری اجتماعی به کار میرود و به صورت گفتاری یا نوشتاری از نسلی به نسل دیگر انتقال یافته است”.

هر مکتب طبی با نظریه و دیدگاهی خاص به موضوع خود، یعنی انسان می نگرد و جهت استفاده صحیح از هر مکتب لازم است با اصطلاحات و لغات مربوطه طبق تعریف دانشمندان همان مکتب آشنا شد و با آن زبان سخن گفت و متون مربوطه را مورد بررسی قرار داد بسیاری از تعاریف و اصطلاحات، ذهنی و تئوری هستند و در گام اول به علت نا هم خوانی مطالب جدید با ذهن فراگیرنده، سؤال های مختلف برای فرد مبتدی پیش می آید ولی پس از مدتی این سوالات پاسخ خود را می گیرد و افق و دیدگاه جدیدی فرا روی دیدگان محقق قرار می گیرد.

داروسازی سنتی  (  Traditional pharmacy )

داروسازی سنتی ایران برگ زرینی از تاریخ داروسازی جهان است.بزرگی پزشکی و داروسازی قدیم ایران را می توان در نوشته های دانشمندان بزرگی چون زکریای رازی، ابوعلی سینا، اسماعیل جرجانی و مانند آنها دید.ولی آنچه مایه تاسف است این است که در کتاب های پزشکی و داروسازی کنونی، به آن صورت که باید و شاید، اهمیت پژوهش ها و یافته های با ارزش دانشمندان این مرز و بوم مورد توجه قرار نمی گیرد و به دلیل همین عدم توجه و بی خبری، بسیاری از یافته های پزشکی و داروسازی ایرانیان بنام دانشمندان دیگر کشورها ثبت شده است، پس این وظیفه پژوهشگران ایرانی است امروز است تا با بررسی منابع و اسناد قدیمی این غفلت ها راجبران نمایند.

اهداف پژوهشی :

طب تلفیقی (Integrative medicine) به عبارتی استفاده و بسط مصادیق و مفاهیم مندرج در آموزه های طب سنتی با بهره گرفتن از دانش نوین پزشکی

• آموزش مبانی طب ایرانی

• آموزش مفهوم و محتوای طب ایرانی و بررسی برخی از خصوصیات آنها

• استخراج مفردات از نسخ طب ایرانی و تطبیق اسامی قدیمی گیاهان طب سنتی با اسامی علمی گیاهان طبی امروزی

• تجمیع روشهای درمانی سنتی و نوین در جهت استفاده از این روش ها در زمینه های تحقیقاتی

• تدوین واژه نامه طب ایرانی

• بررسی انواع مختلف اشکال دارویی بکار رفته در طب قدیم ایران و دسته بندی آنها بر اساس راه مصرف

• تطبیق اشکال دارویی بکار رفته در طب قدیم با انواع اشکال دارویی موجود در داروسازی امروزین در جهت اصلاح علم داروسازی

• شرح روش تهیه اشکال دارویی طب قدیمی و بیان اصول فرمولاسیونی و ساخت آنها

• تعیین مواد موثره موجود در فرمولاسیونهای طب ایرانی بر اساس دانش نوین

• جمع آوری نسخ متعدد از کتب طبی قدیمی و انتخاب نسخ نمونه از میان آنها

• بهره‌گیری از آخرین نتایج تحقیقات و پیشرفت‌های علمی در کلیه مراحل پژوهشی در جهت توسعه